Leki dostępne bez recepty (OTC, z ang. Over The Counter) są powszechnie stosowane na
różne dolegliwości, takie jak ból, przeziębienie, czy zgaga. Ich łatwa dostępność sprawia, że
wiele osób uważa je za całkowicie bezpieczne. Niestety, samodzielne, długotrwałe
stosowanie wielu z tych preparatów bez porozumienia z lekarzem może prowadzić do
poważnych problemów zdrowotnych, w szczególności w populacji osób starszych, z
chorobami przewlekłymi i innymi lekami stosowanymi na stałe z zalecenia lekarza.
Choroby przewlekłe mogą stanowić przeciwwskazanie do stosowania niektórych leków bez
recepty, a leki wcześniej zalecone, stosowane regularnie z zalecenia lekarza, mogą wchodzić
w niebezpieczne interakcje z preparatami przyjmowanymi samodzielnie. Długotrwałe
stosowanie leków objawowych wiąże się także z ryzykiem, że ‘’zamaskują’’ one dolegliwości i
opóźnią wizytę u lekarza. To z kolei wydłuży w czasie ewentualne rozpoczęcie diagnostyki i
wdrożenie odpowiedniego leczenia przyczynowego, które w przypadku wielu chorób, takich
jak np. choroby nowotworowe, ma kluczowe znaczenie dla rokowania
W tym artykule przytoczę najpopularniejsze grupy leków, które niosą największe zagrożenie
podczas ich samodzielnego stosowania.
1. Leki przeciwbólowe z grupy NLPZ
Czym są NLPZ?
Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), takie jak ibuprofen, ketoprofen czy diklofenak,
są jednymi z najczęściej stosowanych leków bez recepty. Łagodzą ból, obniżają gorączkę i
zmniejszają stan zapalny.
Dlaczego mogą być niebezpieczne?
- Nerki: NLPZ zmniejszają przepływ krwi przez nerki, co może prowadzić do
pogorszenia ich funkcji, a nawet ostrego uszkodzenia, w szczególności przy
długotrwałym stosowaniu, współistniejącej przewlekłej chorobie nerek lub stanach
odwodnienia. - Choroby sercowo-naczyniowe: Mogą pogarszać kontrolę nadciśnienia tętniczego,
zaostrzać objawy niewydolności serca oraz zwiększać ryzyko incydentów sercowo-
naczyniowych, takich jak zawał serca czy udar, szczególnie u osób u których
wcześniej takie przypadłości miały już miejsce. - Krwawienia z przewodu pokarmowego: NLPZ podrażniają błonę śluzową żołądka i dwunastnicy, zwiększając ryzyko wystąpienia wrzodów i krwawień z przewodu pokarmowego, zwłaszcza przy długotrwałym stosowaniu oraz u osób z wcześniej obciążonym wywiadem w kierunku występowania wyżej wymienionych stanów lub przyjmujących inne predysponujące do tego leki np. glikokortykosteroidy czy leki przeciwzakrzepowe.
- Interakcje z innymi lekami: w przypadku łącznego stosowania NLPZ z lekami moczopędnymi istotnie zwiększa się ryzyko ostrego uszkodzenia nerek, a u osób stosujących kwas acetylosalicylowy w dawkach kardiologicznych, czyli popularną aspirynę – mogą hamować jej działanie przeciwpłytkowe, które chroni nas przed incydentami sercowo-naczyniowymi.
Jak je stosować bezpiecznie?
- Bez porozumienia z lekarzem stosuj je tylko w sytuacjach wyjątkowych, braku
przeciwwskazań i przez możliwie jak najkrótszy czas – kilka dni. - Jeśli masz problemy z nerkami, sercem lub żołądkiem, zawsze skonsultuj się przed
zastosowaniem NLPZ z lekarzem – zaproponuje on bezpieczniejsze w Twoim
przypadku leczenie przeciwbólowe lub dobierze NLPZ o najkorzystniejszym w
przypadku Twoich obciążeń profilu działania oraz określi maksymalny czas
stosowania takiej terapii. - W razie ich stosowania zawsze przyjmuj je do lub po posiłku, aby zmniejszyć ryzyko
podrażnienia żołądka oraz zadbaj o odpowiednie nawodnienie, żeby zredukować
ryzyko uszkodzenia nerek. - Zdecydowanie bezpieczniejszymi alternatywami dla osób starszych do doraźnego,
krótkotrwałego stosowania na własną rękę, np. w trakcie oczekiwania na wizytę u
lekarza są paracetamol, pyralgina bądź w przypadku dolegliwości bólowych ze strony
stawów, kręgosłupa – NLPZ stosowane miejscowo, w żelach lub plastrach. Ich wchłanianie do krwiobiegu przez skórę jest minimalne, więc są powszechnie uważane
za bezpieczne, jednak należy pamiętać, że podczas ich stosowania należy unikać
ekspozycji smarowanych miejsc na światło słoneczne.
2. Kwas acetylosalicylowy (ASA) – aspiryna
Czym jest ASA?
Kwas acetylosalicylowy, powszechnie znany jako aspiryna, również należy do grupy
niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Poza podobnym do nich profilem
działania cechuje go jednak unikalna cecha – działanie przeciwpłytkowe. Działanie
przeciwpłytkowe jest istotne w prewencji i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, takich
jak zawał serca czy udar niedokrwienny, ponieważ zmniejsza ryzyko tworzenia zakrzepów w
naczyniach krwionośnych, jednakże stosowanie tych leków niesie za sobą określone ryzyko i
pacjenci nie powinni samodzielnie decydować się na przewlekłe stosowanie aspiryny.
Potencjalne zagrożenia stosowania ASA:
Aspiryna zwiększa ryzyko krwawień, w tym tych zagrażających życiu, jak krwawienia
wewnątrzczaszkowe czy te wynikające z upadków lub urazów, co jest szczególnie istotne u
osób starszych.
Stosowanie ASA w ramach tzw. prewencji pierwotnej (czyli w sytuacji braku dotychczas
rozpoznanej choroby niedokrwiennej serca, jawnej miażdżycy naczyń obwodowych,
przebytego zawału serca lub udaru mózgu), może przynieść więcej szkody niż pożytku.
Aktualne wytyczne towarzystw naukowych nie zalecają rutynowego stosowania ASA w
prewencji pierwotnej, ponieważ w wielu przypadkach ryzyko powikłań, takich jak
krwawienia, przewyższa korzyści związane z zapobieganiem zdarzeniom sercowo-
naczyniowym, w szczególności u osób powyżej 70 roku życia.
W niektórych sytuacjach, gdy ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych jest wysokie, a
ryzyko krwawień niskie, lekarz może zalecić stosowanie ASA w prewencji pierwotnej.
Decyzję taką należy jednak zawsze podjąć w porozumieniu z lekarzem, który indywidualnie
oceni bilans korzyści i ryzyka takiego postępowania.
Bardzo niebezpieczne jest przyjmowanie aspiryny równocześnie z innymi lekami o działaniu
przeciwpłytkowym, bez konkretnych wskazań medycznych. Może to zdarzyć się gdy pacjent
jest leczony przez lekarzy różnych specjalności i nie poinformuje ich właściwie o wszystkich
stosowanych przez siebie lekach. Takie połączenie znacząco zwiększa prawdopodobieństwo
wystąpienia poważnych krwawień.
Prewencja wtórna:
Inaczej wygląda sytuacja, gdy ASA jest stosowana w ramach prewencji wtórnej, np. po
przebytym zawale serca lub udarze mózgu (bez rozpoznania współistniejącego migotania
przedsionków – wtedy stosuje się leki przeciwzakrzepowe). W takich przypadkach aspiryna
(lub inny lek przeciwpłytkowy) odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu kolejnym
incydentom sercowo-naczyniowym i powinna być regularnie przyjmowana zgodnie z
zaleceniami lekarza. Samodzielne odstawienie leku może prowadzić do poważnych
konsekwencji.
3. Inhibitory pompy protonowej (IPP)
Czym są IPP?
Inhibitory pompy protonowej, takie jak omeprazol czy pantoprazol, znane pod wieloma
różnymi nazwami handlowymi, są lekami zmniejszającymi wydzielanie kwasu żołądkowego.
Często stosuje się je w leczeniu refluksu żołądkowo-przełykowego, wrzodów czy jako
ochrona żołądka przy długotrwałym stosowaniu NLPZ. Są to jedne z najczęściej
nadużywanych leków, w szczególności w populacji geriatrycznej.
Dlaczego mogą być niebezpieczne?
- Przy długotrwałym stosowaniu: IPP poprzez zmianę pH soku żołądkowego mogą
zaburzać wchłanianie niektórych substancji i prowadzić do niedoborów np. witaminy
B12 i wapnia, co zwiększa ryzyko osteoporozy oraz złamań. Zmniejszenie
kwasowości pH powoduje również osłabienie naszej naturalnej bariery chroniącej
przewód pokarmowy przed infekcjami. - Maskowanie objawów poważnych chorób: Stosowanie IPP na własną rękę w
przypadku przedłużających się dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego może
maskować objawy poważnych problemów zdrowotnych, takich jak rak żołądka. - Interakcje z innymi lekami: IPP mogą wpływać na wchłanianie i metabolizm
niektórych leków np. hormonów tarczycy.
