Maj i czerwiec to wyjątkowy czas w przyrodzie – to wtedy w pełni rozkwita bez czarny, roślina od wieków ceniona za swoje właściwości prozdrowotne. Jego intensywnie pachnące kwiaty, oprócz walorów estetycznych, kryją w sobie bogactwo naturalnych składników wspierających odporność, łagodzących infekcje i wspomagających detoksykację organizmu. To właśnie teraz, gdy bez kwitnie najobficiej, warto poznać jego właściwości i wykorzystać ten dar natury w domowej profilaktyce zdrowotnej – w formie naparów, syropów czy kąpieli.
Czarny bez (Sambucus nigra)
Należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae). To roślina powszechnie znana i ceniona, występująca również pod nazwami ludowymi takimi jak: bzowina, bez apteczny, hyćka. Na świecie występuje około 20 gatunków czarnego bzu, które rosną naturalnie w lasach, zaroślach, parkach i w pobliżu domostw, a także są uprawiane na plantacjach m.in. w Europie, Ameryce Północnej, Azji Zachodniej i Środkowej, Afryce Północno-Zachodniej, Australii, Nowej Zelandii, Tunezji, Indiach oraz na Kaukazie.
W Polsce na plantacjach najczęściej uprawia się trzy gatunki tego krzewu: czarny bez (Sambucus nigra L.), bez koralowy (Sambucus racemosa L.) oraz bez hebd (Sambucus ebulus L.). Mimo to znaczna część surowca pozyskiwana jest nadal ze stanu naturalnego, głównie z terenów leśnych.
Czarny bez znajduje szerokie zastosowanie w żywieniu człowieka – zarówno kulinarne, jak i prozdrowotne. Wykorzystywany jest jako surowiec do produkcji herbatek, soków, konfitur, dżemów, powideł, win, marynat, a także jako naturalny barwnik spożywczy. Równocześnie wykazuje właściwości wspomagające zdrowie, co sprawia, że często stosowany jest profilaktycznie i leczniczo w formie naparów, odwarów, wyciągów, syropów czy soków.
Zastosowanie
Surowcem zielarskim wykorzystywanym zarówno w żywieniu, jak i leczeniu są głównie kwiaty oraz dojrzałe owoce, rzadziej liście, kora i korzenie. Z surowców tych przygotowuje się napary, odwary, ekstrakty, wyciągi oraz soki i koncentraty, które wykorzystywane są jako składniki żywności, suplementy diety lub środki wspomagające leczenie.
W przemyśle spożywczym kwiaty czarnego bzu stosuje się głównie w postaci suszu do produkcji herbatek ziołowych, a także jako składnik aromatyzujący w jogurtach, napojach, lodach, ciastach i cukierkach. Owoce wykorzystywane są w produkcji soków, syropów, dżemów, galaretek, powideł, konfitur, marmolad i nalewek.
Preparaty z kwiatów i owoców czarnego bzu wykazują szereg właściwości prozdrowotnych: działają napotnie, przeciwzapalnie, przeciwwirusowo, antyoksydacyjnie, przeciwbakteryjnie, immunostymulująco, moczopędnie, a także regulują gospodarkę lipidową i wspomagają trawienie.
Kwiaty czarnego bzu wspomagają odporność, obniżają gorączkę, łagodzą stany zapalne gardła i oczu, wykazują również działanie uspokajające oraz detoksykacyjne. Napary z owoców czarnego bzu działają przeciwbólowo, przeciwwirusowo, wspomagają leczenie stanów zapalnych przewodu pokarmowego i infekcji dróg oddechowych, regulują ciśnienie krwi oraz pracę nerek.
W badaniach in vitro i in vivo wykazano, że ekstrakty z czarnego bzu mogą mieć działanie przeciwcukrzycowe, przeciwwirusowe (w tym wobec wirusa grypy, HSV i HIV), przeciwmiażdżycowe oraz immunomodulujące. Zawarte w roślinie związki, zwłaszcza antocyjany, polifenole i triterpeny, odpowiadają za jej wielokierunkowe działanie biologiczne.
Liście i kora bzu również znajdują zastosowanie – działają wykrztuśnie, odkażająco, oczyszczająco i moczopędnie, wspomagają leczenie chorób skóry, reumatyzmu oraz infekcji. Należy jednak zachować ostrożność przy ich stosowaniu, zwłaszcza kory, która zawiera toksyczne lektyny.
W czym bez czarny może nam pomóc?
Tabela: Działania farmakologiczne bzu czarnego (Sambucus nigra)
| Działanie | Mechanizm działania | Substancje aktywne |
|---|---|---|
| Napotne | – Obniżenie progu pobudzenia ośrodków termoregulacji – Zwiększona aktywność gruczołów potowych |
Flawonoidy |
| Przeciwzapalne | – Hamowanie mediatorów zapalnych (IL-1α, IL-1β, TNF-α) – Zwiększenie fagocytozy – Redukcja obrzęku zapalnego |
Flawonoidy, antocyjany, inne związki |
| Moczopędne | – Rozszerzenie naczyń nerkowych (efekt spazmolityczny) – Hamowanie resorpcji zwrotnej w kanalikach nerkowych |
Flawonoidy |
| Wykrztuśne | – Drażnienie błony śluzowej żołądka → aktywacja nerwu błędnego → kaszel – Rozkurcz mięśni oskrzeli |
Triterpeny, flawonoidy |
| Przeciwbakteryjne | – Hamowanie wzrostu bakterii Gram(+) i Gram(–) – Związane z obecnością fenolokwasów (chlorogenowego, kawowego) |
Kwas chlorogenowy, kawowy, flawonoidy |
Zagrożenia
W literaturze dostępnych jest wiele informacji dotyczących potencjalnej szkodliwości czarnego bzu, zwłaszcza w kontekście spożywania jego owoców w postaci surowej. Wynika to z obecności sambucyny, a przede wszystkim sambunigryny – glikozydu cyjanogennego (benzaldehydo-cyjano-hydrynowego), który jest silnie toksycznym związkiem chemicznym. Związek ten występuje we wszystkich częściach morfologicznych rośliny, jednak w największym stężeniu obecny jest w niedojrzałych owocach oraz świeżych kwiatach.
Spożycie niedogotowanych lub surowych owoców bzu czarnego może prowadzić do ostrego zatrucia organizmu. Objawia się ono najczęściej dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, takimi jak nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, a także ogólnym osłabieniem.
Na podstawie wyników badań toksykologicznych uznano, że spożywanie kwiatów i owoców czarnego bzu po wcześniejszej obróbce termicznej (takiej jak gotowanie lub suszenie) jest bezpieczne i nie wywołuje efektów ubocznych. W przeprowadzonych badaniach nie zaobserwowano żadnych niekorzystnych objawów toksycznych, a poddanie surowca obróbce cieplnej prowadzi do całkowitej neutralizacji obecnych w nim szkodliwych związków cyjanogennych.
Owoce bzu czarnego mogą być bezpiecznie spożywane wyłącznie wtedy, gdy są w pełni dojrzałe, ugotowane lub wysuszone. Należy jednak zachować ostrożność przy przygotowywaniu przetworów – istotne jest oddzielenie pestek od miąższu, ponieważ zawarte w pestkach związki wchodzą w reakcję z enzymami żołądkowymi, prowadząc do uwolnienia kwasu cyjanowodorowego, który jest silnie toksyczny.
Ze względu na niewystarczające dane dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności, przetworów z kwiatów bzu czarnego nie zaleca się dzieciom poniżej 12. roku życia, a owoców – osobom poniżej 18. roku życia. Z tych samych względów przeciwwskazane jest stosowanie preparatów z czarnego bzu u kobiet w ciąży oraz karmiących piersią.
Ograniczenia w zastosowaniu czarnego bzu dotyczą także przemysłu fermentacyjnego. Produkcja win i wódek na bazie czarnego bzu jest niewskazana, ponieważ w trakcie fermentacji alkoholowej mogą powstawać toksyczne frakcje alkoholi, które po spożyciu mogą powodować omdlenia i wymioty.
Warto również zwrócić uwagę na właściwości alergizujące tej rośliny. W kwiatach, pyłku oraz owocach czarnego bzu wykryto obecność białek mogących wywoływać reakcje alergiczne, takie jak zapalenie spojówek, nieżyt nosa czy duszności.
